بر اساس آموزه های اسلامی بسیاری از مشکلات و مصیبت هایی که گریبان گیر افراد می شود، نشأت گرفته از نوع عملکرد آنان است، البته فلسفه این گرفتاری ها را نباید تنها در سوء رفتار آنها دانست؛ چرا که گاهی علت این مشکلات اموری همچون آزمایش و ارتقاء درجه نیز است.
طرح سؤال: بعضی افراد در شبکه مجازی با مستمسک قرار دادن آیه 30 سوره مبارکه شوری: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیرٍ؛[شوری/30]هر مصیبتى به شما رسد بخاطر اعمالى است که انجام دادهاید، و بسیارى را نیز عفو مى‌کند!» به گونه‌ای مغالطه آمیز، وانمود می‌کنند که قرآن کریم علت گرفتاری و ناقص الخلقه شدن بعضی افراد را گناهان آنان معرفی کرده است! و اینکه بلایایی که بر سر افراد کودک و نوجوان وارد می‌شود به خاطر معصیت‌های آنان بوده است!. در این نوشتار در صدد پاسخ دهی به این شبهه هستیم.
پاسخ تفصیلی به شبهه:
بیان مفسران در خصوص آیه: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیرٍ؛[شوری/30]هر مصیبتى به شما رسد، بخاطر اعمالى است که انجام دادهاید، و بسیارى را نیز عفو مى‌کند!» هر چند این آیه شریف گویای این است که مصیبت‌ها و گرفتارهایی که بر افراد نازل می‌شود به خاطر نوع عملکرد آنان در زندگی است. ولی نباید فراموش کرد که برای فهم صحیح و کامل این آیه شریف می‌بایست، سایر آیات و روایات که در ارتباط با فلسفه بلایا و گرفتاریهاست را نیز مورد توجه داد. به همین خاطر است که مفسران قرآن کریم در ذیل این آیه شریف وجود معصیت و گناه را تنها یکی از عوامل گرفتاری در مصیبت ها معرفی کرده‌اند: محققان تفسیر نمونه در ذیل این آیه شریف این چنین بیان داشته‌اند: «این آیه به خوبى نشان مىدهد، مصائبى که دامنگیر انسان مىشود، یک نوع مجازات الهى و هشدار است(هر چند استثنائاتى نیز دارد) و به این ترتیب یکى از فلسفههاى حوادث دردناک و مشکلات زندگى روشن مى شود.»[1]
بیان نگارنده: اگر کمی با دقت و تأمل در آیه 30 سوره شوری نگریسته شود، متوجه می شویم که خدای متعال علت گرفتاری در مصیبت ها را با عبارت«فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ» بیان می فرماید، این عامل گرفتاری می توان شامل امور فراوانی از گناه و غیر گناه باشد، برای نمونه والدینی که در زمان بارداری و یا پیش از آن بعضی از اصول فرزند آوری را رعایت نکرده اند، و یا به عبارتی به ازدواج فامیلی که منجر به ناقص الخلقه شدن فرزندان می شود تن داده اند نباید خدای متعال را مقصر مصیبتی که بر آنها وارد شده است بدانند، چرا که خدای متعال دنیا را بر اساس نظام علّی و معلولی بنا کرده است از این رو علت وقوع این واقع نیز خود والدین می باشند که جوانب احتیاط را رعایت نکرده اند. از اینرو یکی در جواب به این پرسش می توان به این آیه شریف نیز استناد کرد: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ[رعد/11]خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتى) را تغییر نمى دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند!»
ظلم و تعدی دیگران: گاهی اوقات نیز بسیاری از گرفتاری هایی که بر انسان وارد می شود در اثر ظلم و تعدی دیگران است. وقوع حوادثی همچون حمله ی اتمی به هیروشیما و ناکازاکی از جمله وقایع تلخی است عده ای ظالم بر گروهی دیگر تحمیل کردند.
فهم ناقص شبهه افکنان از آیه: این برداشت شبهه افکنان نه نظر قرآن کریم و آموزه‌های اسلامی، بلکه فهم ناقص خود شبهه افکنان است که بر آیات الهی تحمیل می‌کنند؛ چرا که با دقت و بررسی در منابع اسلامی به خوبی متوجه می‌شویم که منابع اسلامی، علت و فلسفه مصیبت و گرفتارهایی که بر انسانها وارد می‌شود را منحصر در معصیت و گناه ندانسته است. چه بسیار پیامبران و اولیایی الهی که با وجود عصمت و پاکی، ولی در طول زندگی با مرارت‌ها و مصیبت‌های فراوانی گرفتار بوده‌اند. برای روشن تر شدن موضوع در ادامه به پاره‌ایی از فلسفه و علل نزول بلا و مصیبت در زندگی اشاره می‌کنیم.
فلسفه بلایا و سختی‌ها در منابع اسلامی:
با توجه به مطالب یاد شده به طور اختصار می‌توان برای وجود مصیبت و سختی‌ها در زندگی علت‌هایی را برشمرد:
1-امتحان و آزمایش: با توجه به آیات الهی می‌توان یکی از علل و عوامل نزول مصیبت در زندگی را امتحان الهی برشمرد، موضوعی که نمونه بارز آن در زندگی حضرت ایوب نبی(علیه السلام) متبلور بوده است: «وَ أَیُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمینَ؛[انبیاء/83] و ایّوب را (به یاد آور) هنگامى که پروردگارش را خواند(و عرضه داشت): «بد حالى و مشکلات به من روى آورده و تو مهربانترین مهربانانى!.» شدت مصیبت و بلای وارد شده بر ایوب نبی(علیه السلام) را علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریف این چنین بیان می‌کند: «ایوب(علیه السلام) مورد هجوم انواع بلاها قرار گرفت، اموالش همه از دست برفت، و اولادش همه مردند. مرض شدیدى بر بدنش مسلط شد و مدتها او را رنج میداد تا آنکه دست به دعا بلند کرد و حال خود را به درگاه او شکایت کرد. خداى تعالى، دعایش را مستجاب کرد و از مرض نجاتش داد و اموال و اولادش را با چیزى اضافه تر به او برگردانید.»[2]
2-عاملی برای تذکر و بازگشت: گاهی علت بروز سختی در زندگی به خاطر آن است که انسان مسیر صحیح درست زندگی را با رجوع و بازگشت به سوی خدای متعال پیدا کند از این رو در روایات اسلامی از امام صادق(علیه السّلام) این چنین بیان شده است: «بر مؤمن چهل شب نگذرد، جز این که پیش آمدی برایش شود، که غمگینش سازد تا موجب تذکرش شود.»[3]
3-ارتقای درجه در دنیا و آخرت نزد باری تعالی: یکی دیگر از علل و عواملی که خدای متعال بر مخلوقات خود مصیبت و سختی نازل می‌کند، ارتقای درجه آنان است. در واقع خدای متعال با این سختی‌ها، بنده خود را از بهترین و بالاترین نعمت‌های آخروی متنعم می‌سازد، در روایتی دیگر از منابع روایی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «إِنَّ فِی الْجَنَّةِ مَنْزِلَةً لَا یَبْلُغُهَا عَبْدٌ إِلَّا بِالابْتِلَاءِ فِی جَسَدِهِ؛[4] در بهشت مقامی است که هیچ بندهای به آن نرسد جز با بلایی که در دنیا به او رسیده است.»
جمع بندی و نتیجه گیری: با توجه به مطالب یاد شده، می‌توان این چنین نتیجه گرفت که برخلاف تصور کسانی که تنها عامل گرفتاری و مصیبت های دنیوی را وجود گناه و معصیت در زندگی آنان معرفی می کنند. این موضوع در منابع اسلامی تنها به گناه و معصیت منحصر نشده است؛ بلکه گاهی علت مصیبت در دنیا چیزی غیر از گناه و نافرمانی باری تعالی است که در متن به آن اشاره شد.
پی نوشت‌ها:
[1]. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی،ناشر: دار الکتب الإسلامیة، سال چاپ: 1374 ش، ج20، ص440.
[2]. ترجمه المیزان، موسوى همدانى سید محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسین حوزه علمیه قم، سال چاپ: 1374 ش، ج14، ص443.
[3]. الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، سال چاپ: 1407 ق، ج 3، ص 352، باب شدة ابتلاء مؤمن.
[4]. همان، ج2، ص255، ح14.