امام جعفر صادق(علیه السلام) شخصیتى قرآنى است که دیدگاهها و نظریات او برگرفته از قرآن و شارح آن یعنى سنت مى باشد. نگاه او به هر قضیه اى، از جمله حقوق اجتماعى، همچون نگاه قرآن و سنت است. همانگونه که قرآن و سنت همه افراد جامعه را نسبت به همدیگر صاحب حق مى دانند او نیز بر این باور بوده و براى برپایى این حقوق، تمامى سعى و تلاش خود را به کار گرفته است. بهتر آن است که با استناد به سخنان ایشان به بررسى و بیان حقوق اجتماعى از دیدگاهشان بپردازیم.
1ـ امنیت، عدالت و گشایش و فراخ حالى در زندگى: از حقوق مسلّم افراد جامعه آن است که از این سه حق مهم برخوردار باشند، زیرا بقاء، قوام و ثبات هرجامعه و تمدنى در گرو وجود این عناصر مهم است. امام صادق دراین باره مى فرماید: ثلاثة یحتاج إلیها الناس طُرّاً، الأمن والعدل والخصب، سه چیز است که همه مردم به آنها نیازمندند: امنیت، عدالت و آسایش و فراخ حالى.
2ـ برقرارى رابطه دوستى و برادرى و بخشش و دیدار با یکدیگر: امام صادق مى فرماید: اتقوالله و کونوا اخوة بررة متحابّین فى الله متواصلین متراحمین تزاوروا و تلاقوا از خدا بترسید و به خاطر خدا با همدیگر برادر، نیک، دوست، مرتبط و دلسوز باشید و با همدیگر دیدار و ملاقات کنید.
3ـ همکارى، همدردى و عطوفت: از فرمایشات ایشان است: یحق على المسلمین الاجتهاد فى التواصل والتعاون والتعاطف والمواساة لاهل الحاجة. بر مسلمانان واجب است که در برقرارى رابطه و همکارى و مهربانى و همدردى با نیازمندان بکوشند.
4ـ امر به معروف و نهى از منکر: یکى از حقوق افراد بر یکدیگر نصح و دلسوزى است که همیشه خیرخواه همدیگر باشند و منفعت را براى هم جلب و ضرر و زیان را از همدیگر دفع کنند که امر به معروف و نهى از منکر، مصداق بارز آن است. امام صادق در تأکید بر این قضیه مهم چنین مى فرماید: ویل لقوم لایدینون الله بالامر بالمعروف والنهى عن المنکر. واى بر قومى که با امر به معروف و نهى از منکر، فرمان خدا را اجرا نمى کنند.
5ـ احترام به شخصیت هر مسلمان: از نظر ایشان هر مسلمانى در جامعه، داراى شخصیت و حقوق و حیثیت و آبرو است که هیچکسى حق توهین و تحقیر به او را ندارد و چنین مى فرماید: اعلموا أن من حقّر أحداً من المسلمین ألقى الله علیه المقت. بدانید که هرکس یکى از مسلمانان را تحقیر کند خداوند بر او خشمگین مى شود.
6ـ صله رحم، تشییع جنازه و عیادت مریض: افراد یک جامعه در حال سلامتى، بیمارى و پس از مرگ بر همدیگر حقوقى دارند که رعایت آنها واجب است. امام صادق بر پرداخت این حقوق اینچنین سفارش مى فرماید: صِلوا عشائرکم و اشهدوا جنائزهم و عودوا مرضاهم و ادّوا حقوقهم. با خویشاوندانتان ایجاد رابطه کنید، جنازه هایشان را تشییع کنید، بیمارانشان را عیادت کنید و حقوقشان را پرداخت کنید.
7ـ حق همسایه: قرب و نزدیکى به هر صورتى که ایجاد شود حقوقى را دربر مى گیرد. از جمله کسانیکه از این طریق از حقوق برخوردار مى شوند همسایگانند که در دین اسلام بر این حق بزرگ بسیار تأکید مى شود. امام صادق در این زمینه چنین مى فرماید: لیس منا من لم یحسن مجاورة جاره از ما نیست آن کسى که با همسایه اش به نیکى رفتار نکند.
8ـ حقوق ایتام و زنان: نظام خلقت خداوند چنین اقتضاء کرده که بعضى ها قوى و بعضى دیگر ضعیف باشند، که افراد قوى نباید حق افراد ضعیف را ضایع کنند. ایتام و زنان از افراد ضعیف جامعه هستند که حقوق آنان بسیار پایمال مى شود. امام صادق نسبت به این حقوق چنین هشدار مى دهد: اتقواالله فى الضعیفین الیتیم والنساء. از خدا بترسید در حق این دو موجود ضعیف، زن و یتیم.
9ـ حق فقرا و مساکین: خداوند در رزق و روزى بعضى ها را بر بعضى دیگر برترى داده اما از توانگران خواسته تا دست مستمندان را بگیرند. و اجازه ندهند که فقر آنها را از پا درآورد. امام صادق در خصوص این مطلب مى فرماید: علیکم بحبّ المساکین المسلمین فانّ من حقرهم و تکبّر علیهم فقد زلّ عن دین الله… بر شما باد به دوستى با مساکین; زیرا کسى که آنها را تحقیر کند و بر آنها تکبّر ورزد، از دین خدا منحرف شده است… باز در همین مورد چنین مى فرماید: انّما اعطاکم الله هذه الفضول من الاموال لتوجهوها حیث وجهه الله ولم یعطکموها لتکنزوها . خداوند این اموال اضافى را به شما داده تا به آن جهتى که خدا سوق داده، سوق دهید و ذخیره نکنید.
10ـ رعایت حال کسانى که در تنگناى زندگى واقع شده اند: از جمله کسانیکه حق دارند نسبت به آنها ترحّم و گذشت شود، بدهکاران هستند. امام صادق دراین باره چنین مى فرماید: خلّوا سبیل المعسر کما خلاه الله. راه بدهکاران مستمند را باز کنید چنانچه خداوند راه آنها را بازگذاشته است. اشاره ایشان به این آیه کریمه سوره بقره هست که خداوند مى فرماید: و إن کان ذو عسرة فنظرة الى میسرة. و اگر بدهکار در سختى قرار گرفت تا بهبود وضعیت به او فرصت دهید.
خاتمه: به اهمّ حقوق اجتماعى از دیدگاه امام جعفر صادق اشاره شد، به آن امید که در جوامع اسلامى، بخصوص جامعه ما، ایران، به آنها جامه عمل پوشانده شود.
والسلام علیکم و رحمة الله