امام زمان(عج)، آخرین حجت الهی برای هدایت بشر از آغاز زندگی خود، از منظر عموم مردم به دور بودند و اگر چه در میان مردم زندگی می کنند و شاهد و ناظر کردار و رفتار ما هستند اما همچنان در غیبت به سر می برند. ایشان به امر پروردگار و مشیت الهی، عمری طولانی پیدا کردند، تا زمانی که خداوند سبحان وی را مأمور قیام بزرگ و تشکیل حکومت سراسری اسلامی نماید و به دست توانای او، قسط و عدل را در سراسر زمین برقرار و یکتاپرستی و عبودیت را فراگیر نماید.
ایشان در ایام غیبت صغری از سوی نایبان منصوب خویش با شیعیان در ارتباط بودند. پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) در هشتم ربیع الاول سال 260 قمری، تا پانزدهم شعبان سال 329 قمری، به مدت 69 سال، غیبت صغرای آن حضرت، ادامه یافت که اگر ایام غیبت آن حضرت در زمان حیات پدر بزرگوارشان امام حسن عسکری(ع) را به این مدت بیافزاییم این دوران 74 سال به طول انجامیده است. در این مدت چهار تن از شخصیت‌های معروف و ممتاز شیعه به ترتیب، امر نیابت آن حضرت را بر عهده داشتند و واسطه مستقیم آن حضرت با شیعیان و عموم مردم بودند.
این چهار شخصیت بزرگوار که به "نواب اربعه" و "سفرای امام زمان(ع)" معروف گردیده اند، عبارتند از:
1- عثمان بن سعید عمروی، از هشتم ربیع الاول سال 260 تا حدود سال 265 قمری.(1)
2- محمد بن عثمان بن سعید عمروی، از زمان وفات پدرش در حدود سال 265 تا آخر جمادی الآخر سال 304 قمری.
3- حسین بن روح نوبختی، از زمان وفات محمد بن عثمان در جمادی الآخر سال 304 تا شعبان سال 326 قمری.
4- علی بن محمد سمری، از زمان وفات حسین بن روح نوبختی در شعبان سال 326 تا 15 شعبان سال 329 قمری.(2)
نمایندگى و نیابت امام زمان(عج)، با دو هدف عمده صورت می‌گرفت :
یک/ آماده کردن اذهان عمومى براى غیبت کبرى و عادت دادن تدریجى مردم به پنهان زیستى امام(ع) و جلوگیرى از غافلگیر شدن در موضوع غیبت ؛ اگر امام معصوم(ع)، به طور ناگهانى غیبت میکردند، چه بسا موجب انکار مطلق وجود مهدى(عج) و انحراف افکار عمومى می‌شد. نمایندگان خاص امام زمان(عج) در دوران غیبت صغرى، به این هدف و غرض - که آمادهسازى افکار و اذهان عمومى براى «غیبت کبرى» بود - نایل آمدند و لذا لزومى به امتداد غیبت صغرى نبود.
دو/ رهبرى دوستداران و طرفداران امام زمان(عج) و حفظ مصالح اجتماعى شیعیان. بدین وسیله امام زمان(عج) توانست رهبرى خویش را در جامعه اعمال و خسارتهاى ناشى از عدم حضور مستقیم خود را تا حدودى جبران نماید. (3)
مهمترین وظایف و فعالیتهاى نوّاب خاص حضرت در این دوران عبارت بود از :
1. پنهان نگهداشتن نام و مکان زندگى امام مهدى(عج) و رفع شک و تردید درباره آن حضرت ؛
2. جلوگیرى از تفرقه، اختلاف، فرقه گرایى و انشعابات شیعیان ؛
3. پاسخ گویى به پرسشهاى فقهى و مشکلات علمى و عقیدتى مردم ؛
4. مبارزه با مدعیان دروغین نیابت و افشا و رسوا کردن آنها ؛
5. اخذ و توزیع اموال متعلق به امام ؛
6. سازماندهیهاى دیگر وکیلان و سفراى امام در شهرها و مناطق مختلف و...(4)
مدت نیابت آخرین نایب خاص امام زمان(عج) - علی بن محمد سمری-، نسبت به سه نایب دیگر، کمتر بود و تنها سه سال ادامه یافت، با این که نیابت عثمان بن سعید، نخستین نایب امام زمان(ع) حداقل پنج سال و نیابت فرزندش محمد بن عثمان، به مدت چهل سال و نیابت حسین بن روح نوبختی به مدت بیست و دو سال به طول انجامید.
شیخ صدوق(ره) از "حسن بن احمد مکتب" روایت کرد: در آن سالی که ابوالحسن علی بن محمد سمری وفات یافت، من در بغداد بودم و چند روز پیش از وفاتش به محضرش شرفیاب شدم. وی درآن روز، توقیعی از امام زمان(ع) بیرون آورد و برای مردم قرائت کرد. متن آن نامه مبارک چنین بود:
بسم الله الرّحمن الرّحیم. یا علی بن محمد السمری! أعظم الله أجر اخوانک فیک، فانّک مَیّتٌ ما بینک و بین ستّه أیام، فاجمع أمرک و لا تُوصِ الی أحدٍ فیقوم مقامک بعد وفاتک، فقد وقعت الغیبه التّامّه فلا ظهور الاّ بعد اذن الله تعالی ذکرُهُ و ذلک بعد طول الأمد و قسوه القلوب و امتلاءِ الأرضِ جوراً و سیأتی مِن شیعتی مَن یَدّعی المشاهده، ألا فمن ادّعی المشاهده قبل خروج السّفیانی و الصّیحه فهو کذّابٌ مُفترٍ، و لا حول و لا قوّه الاّ بالله العلیّ العظیم.
بنام خدواند بخشاینده مهربان. ای علی بن محمد سمری! خداوند متعال به براداران دینی‌ات پاداشی عظیم در از دست دادنت، کرامت فرماید. به درستی که تو از امروز تا شش روز دیگر وفات خواهی یافت. پس خود را آماده ساز ولی به کسی وصیت (به نیابت) مکن که قائم مقام تو، پس از وفاتت گردد. چه این که غیبت بزرگ آغاز گردیده است و مرا ظهوری نخواهد بود، مگر به اذن خداوند منان. ظهور من آن قدر به درازا خواهد کشید، که دل‌ها را قساوت فراگیرد و زمین از جور و ستم لبریز گردد و به زودی کسانی از شیعیانم می آیند و ادعای مشاهده و دیدنم را می نمایند. آگاه باشید که هر کس پیش از خروج سفیانی و رسیدن صیحه آسمانی، ادعای مشاهده و دیدن مرا نماید، دروغگو و افترا زننده است.
حسن بن احمد گفت: ما این توقیع شریف را نوشته و نسخه برداری کردیم و از نزد علی بن محمد سمری بیرون رفتیم و شش روز دیگر، مجدداً به محضرش شرفیاب شدیم؛ دیدیم وی در حال جان دادن است. در آن حال، یکی از هم نشینان از او پرسید: وصی تو پس از وفاتت کیست؟
وی به آرامی پاسخ داد: لله أمر هو بالغه و قضی؛ خدا را امری است که خود آن را به بلوغ و اتمام خواهد رسانید.
این جمله را گفت و روح از بدنش به ریاض جنان پرواز کرد.(5)
بدین سان با وفات علی بن محمد سمری، غیبت صغرای امام زمان(ع) به پایان رسید و غیبت کبرای آن حضرت آغاز گردید و از آن زمان تا کنون، آن حضرت نماینده و نایب خاصی تعیین نکرده است و شیعیان را به وکلای عام و مراجع تقلید عظام ارجاع داده است. در یکی از توقیعات شریفه آن حضرت به محمد بن عثمان عمروی آمده است:
و أمّا الحوادث الواقعه فارجعوا الی رواه حدیثنا، فانّهم حجّتی علیکم و أنا حجّه الله علیهم.(5)
و اما در رخدادهایی که پیش می آید به راویان حدیث ما مراجعه کنید ؛ زیرا آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر آنان هستم.
درباره تاریخ وفات علی بن محمد سمری، برخی پانزدهم شعبان سال 328 و برخی دیگر 15 شعبان سال 329 قمری را ذکر کرده اند.(7)
1- تاریخ الغیبه الصغری (سید محمد صدر)، ج1، ص 404
2- مدینه المعاجز (سید هاشم بحرانی)، ج 8، ص 8؛ بحارالانوار (علامه مجلسی)، ج 15، ص 15 و ص 366؛ منتهی الآمال، ج2، ص 503؛ زندگانی چهارده معصوم (ترجمه اعلام الوری امین الاسلام طبرسی)، ص 570؛ الاحتجاج (شیخ طبرسی)، ج2، ص 286و ص 296؛ تاج الموالید (علامه طبرسی)، ص 142
3-تاریخ الغیبه الصغری، ص 426
4- زندگانى نوّاب خاص امام زمان(عج)، ص 84 - 89
5- الغیبه، ص 394؛ کتاب الاربعین (شیخ ماحوزی)، ص 229؛ منتهی الآمال، ج2، ص 508؛ تاج الموالید، ص 145
6- منتهی الآمال، ج2، ص 509
7- الخرائج و الجرائح (قطب الدین راوندی)، ج3، ص 1128؛ الاحتجاج، ج2، ص 296؛ الغیبه (شیخ طوسی)، ص 394؛ منتهی الآمال، ج2، ص 509؛ کشف المحجه (سید بن طاووس)، ص 159؛ مدینه المعاجز، ج 8، ص 8؛ بحارالانوار، ج 15، ص 366