برای اینکه گرفتار شایعه نشویم، حق را نمی شود با افراد شناخت بلکه با حق افراد شناخته می شوند و روایت داریم: «حق با مردان شناخته نمى شود. نخست حق را بشناس تا اهل آن را بشناسید.» فتال نیشابورى، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج1، ص31.
یکی از خصلت های بد و غیر اخلاقی بعضی افراد، نقل قول سخن های شنیده و بدون سند است. این افراد به دلایل مختلف، گرفتار شایعه پردازی و نقل قول حرف هایی بی سند هستند. اما مشکل کار کجاست و چرا این افراد به عیب کار خود پی نمی برند و این خصلت زشت را کنار نمی گزارند؟ مهمترین عامل جهل به زشتی و عواقب کارشان و عدم شناخت درست شایعه است که مانع ترک این خصلت می شود. برای اینکه بدانیم وظیفه ما در مقابل شنیدن این شایعات چیست، باید ابتدا بتوانیم شایعه را تشخیص بدهیم تا در تشخیص مصداق دچار اشتباه نشویم و ان شا الله در مطلب بعد به بیان شیوه برخورد با شایعه می پردازیم:
راه کارهای تشخیص شایعه
شناخت و تعریف درست شایعه
اگر ما تعریف درست و مشخصی از یک صفت زشت اخلاقی نداشته باشیم به راحتی به آن مبتلا می شویم و زمانی متوجه زشتی آن فعل می شویم که غرق در آن عمل زشت شده ایم.
در لغت نامه دهخدا، شایعه، چنین معنا شده است: «در تداول امروز، خبرهای بی اصل است که در میان مردم، بر سر زبان ها باشد».[1] اما به بیان علمی تر: «شایعه، عبارت است از: پیامی که در میان افراد جامعه، دهان به دهان می گردد ولی واقعیت، آن را تأیید نمی کند.»[2]
پس هر وقت ما تعریف درستی از یک موضوع داشته باشیم، به سادگی به آن تن نمی دهیم و به خاطر جهالت، به انتشار آن خصلت بد کمک نمی کنیم.
تشخیص قول حق از باطل
طبق تعریفی که از شایعه بیان کردیم، خمیر مایه اصلی شایعه، قول نادرست و باطل است. پس اگر ما در ابتدای امر بتوانیم اصل خبر را درست تشخیص دهیم، مشکل اصلی ما در شناخت شایعه بر طرف می شود. برای این کار دو روش اصلی وجود دارد:
الف: شناسایی گوینده خبر
اینکه چه شخص حقیقی یا حقوقی برای ما خبر را نقل می کند در صحت خبر بسیار نقش دارد. لذا قرآن می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ [حجرات/ 6] اى کسانى که ایمان آورده اید، اگر فاسقى برایتان خبرى آورد تحقیق کنید، مبادا از روى نادانى به مردمى آسیب برسانید، آن گاه از کارى که کرده اید پشیمان شوید.» یعنی وقتی یکی از شبکه های معاند و ضد اسلام و انقلاب، ناقل خبری است، باید بررسی کرد و به راحتی آن را نپذیریم و طبق کلام خدا با انتقال آن به دیگران صدمه نزنیم، زیرا اقل این کار اثبات نادانی خودمان است که در آیه به آن اشاره شد است و معمولا انسان زمانی پشیمان می شود که خبر پخش شده و یا آبروی کسی ریخته که آنوقت هم برای پشیمانی کمی دیر است و جبران این خسارت هم مشکل و طاقت فرساست.
ب: بررسی خود خبر
گاهی شاید نتوانیم با شناخت ناقل خبر، به صحت خبر پی ببریم، در این مورد باید خود خبر را بررسی کنیم و مانند بعضی ساده لوحان نباشیم که با عدم شناخت از افراد، خبر را به راحتی می پذیرند و حمل بر حق بودن خبر هم می کنند. برای همین امیرالمونین(علیه السلام) فرمودند:
«الْحَقُّ لَا یُعْرَفُ بِالرِّجَالِ اعْرِفِ الْحَقَ تَعْرِفْ أَهْلَهُ [3] حق با مردان شناخته نمى شود. نخست حق را بشناس تا اهل آن را بشناسید.» حضرت در این کلام گوهر بار، به خوبی اشاره کردند که باید انسان تابع افراد نباشد، البته نه به این معنا که به هیچ فردی نباید اعتماد کرد، اما به هر فردی هم نباید اعتماد کرد و افراد ملاک حق بودن نیستند و باید ببینیم حق در کجا استفاده می شود و آن وقت افراد حق گو را بشناسیم.
قطعا اینکه اکثر مردم سمت خبری می روند یا به قول مثال معروف ولی اشتباه (خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت شو)، دلیل برای صحت هیچ نوع از اخبار نمی شود و الا کارمان به جایی می رسد که مصداق تحلیل حضرت زهرا (سلام الله علیها) در مورد مردم مدینه قرار می گیریم که حضرت فرمودند:
«قَالَتْ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ الْمُسْرِعَةَ إِلَى قِیلِ الْبَاطِل [4] اى گروه مردم که به سوى شنیدن حرف هاى بیهوده شتاب مىکنید». یعنی چرا اینقدر سریع سمت قول باطل رفته و خلیفه باطل و کنار زدن حجت خدا سرعت گرفتید؟ این به خاطر اعتماد مردم به بعضی از صحابه بود و دیگر فکر نکردن که توصیه های رسول خدا(صلی الله و علیه و آله) در مورد چه کسانی بود. پس اگر اصل خبر خوب شناسایی نشود، می تواند برای جامعه و مردم، خطری سنگین به دنبال داشته باشد، مانند مشکلاتی که به خاطر سقیفه و خانه نشینی حجت خدا بوجود آمد. اشکال مردم این بود می دانستند حق با کیست و در جواب حضرت زهرا(سلام الله علیها) که برای بیعت گرفتن از انصار، شب ها در خانه مردم می رفت، چنین پاسخ می دادند:
«ای دختر رسول خدا(صلی الله و علیه و آله)! کار از کار گذشته است و ما با این مرد (ابی بکر) بیعت نموده ایم. اگر همسر و پسر عموی تو پیش از این مرد، نزد ما می آمد و از ما بیعت می خواست، ما کسی غیر او را انتخاب نمی کردیم.»[5] بله انسان با نشناختن حق و اعتماد به افراد بی صلاحت به اینجا می رسند که حجت خدا را خانه نشین می کنند و در جواب می گویند دیر آمدید و ما زودتر بیعت کردیم. حال واقعا بعد از شناخت حق هم باید با طاغوت سازش کرد؟
نتیجه:
انسان باید زرنگ باشد و به راحتی هر حرفی را نپذیرد و اگر هم پذیرفت سریع آن را برای دیگران نقل نکند، زیرا اگر سند و حقانیت مطلب روشن نباشد، گرفتار شایعه پراکنی شده است که هم برای خودش و هم جامعه ضرر دارد.