اقتصاد مقاومتی، علمی همراه با تجربه تضمین شده است. یکی از معلّم‌های ما در این قضیّه، کشور آمریکاست. آری! ما در حوزه اقتصاد باید از آمریکا بیاموزیم. نقاط ضعف آن را کنار گذارده و آن را عملیّاتی کنیم.
در دیدار اخیر حضرت آیت الله خامنه ای (مُدّ ظلّه العالی) با نخبگان علمی کشور، ایشان، به سخنان یکی از نخبگان علمی درخصوص اقتصاد مقاومتی اشاره کردند و گفتند: «اقتصاد مقاومتی یک اندیشه تجربه شده در دنیا است و فقط اختصاص به ما ندارد.»[1] ایشان دلیل پیشرفت‌های علمی و صنعتی امریکا در یکصد و پنجاه سال گذشته را، به‌کارگیری اقتصاد مقاومتی دانستند و خاطرنشان کردند: «البته آمریکایی‌ها این اندیشه را در جهت مادّی‌گری و پول، به‌کار گرفتند؛ امّا همین تجربه پذیرفته شده جهانی را می‌توان با جهت‌گیری متعالی‌تری به‌کار گرفت.»[2] در این مقاله، سعی داریم ریشه روایی و قرآنی استفاده از تجارب موفّق دشمن را برّرسی کنیم:
پای درس دشمن
گر چه خوشبین بودن و مذاکره با دشمنان قسم‌خورده، کاری احمقانه و خسارت‌بار است؛ امّا این بدان معنی نیست که نمی‌توان از علم یا تجارب موفّق آن‌ها استفاده کرد. قرآن کریم می‌فرماید: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئکَ الَّذِینَ هَدَئهُمُ اللَّهُ وَ أُوْلَئکَ هُمْ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب[زمر/17-18] پس بندگان مرا بشارت ده! همان کسانى که سخنان را مىشنوند و از نیکوترین آن‌ها پیروى مىکنند. آنان کسانى هستند که خدا هدایتشان کرده، و آن‌ها خردمندانند.» فرقی نمی‌کند که سخن خوب و درست، از زبان دشمن بیرون بیاید یا دوست! امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «خُذِ الْحِکْمَةَ مِمَّنْ أَتَاکَ بِهَا وَ انْظُرْ إِلَى مَا قَالَ وَ لَا تَنْظُرْهُ إِلَى مَنْ قَال [3] از هر کسی که حکمت برایت آورد بگیر؛ و نگاه کن به آن‌چه گفت و نگاه نکن به این‌که چه کسی گفت.» همه این مطالب نشان‌گر اهمیّت فراگیری حکمت، علم و تجربه است. ملاک علم، حکمت و تجربه، ارزش محتوای آن است، نه رساننده آن! آن‌چنان فراگیری علم، اهمیّت دارد که برای آن، رنج سفر را نیز باید تحمّل کرد. امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرمایند: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّین [4] طلب کنید علم را هر چند به شهرهاى دور باید رفت، مثل چین!» کنایه از این‌که هیچ‌گونه عذری در این‌باره پذیرفته نیست؛ لذا علم را باید فرا گرفت حتّی از دشمن.
تجربه یا علم
قرآن کریم در موارد بسیاری با پیش کشیدن داستان‌های گوناگون از سعادت یا شقاوت افراد و اقوام گذشته، همه ما را به درس گرفتن از این تجارب تاریخی فرامی‌خواند. مثل این‌که می‌فرماید: «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمین [نمل/69] بگو: در زمین سیر کنید و بنگرید که پایان کار مجرمان چگونه بوده است.» و در تمجید از یک گروه دیگر و ذکر رستگاری آن‌ها می‌فرماید: «إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنینَ إِذا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون [نور/51] سخن مؤمنان، هنگامى که به سوى خدا و رسولش دعوت شوند تا میان آنان داورى کند، تنها این است که مىگویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم!» و این‌ها همان رستگاران واقعى هستند.» از این دست تجارب تاریخی، فراوان در قرآن کریم آورده شده است. سؤال این است که آیا استفاده از تجربه، نیز همان حُکم و ضرورت استفاده از علم را دارد و در هر شرایطی باید به دنبال آن بود؟ امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «التّجارِبُ علمٌ مُستفادٌ [5] تجربه‌ها دانشى اکتسابى‌اند.» در توضیح این روایت می‌توانیم به نحوه به وجود آمدن علوم تجربی مثال بزنیم. وجه تسمیه علوم تجربی این است که از راه تجربه به دست آمده‌اند و همچون راه روشنی عامل حلّ مشکلات مختلف بشر در مورد زندگی این دنیا شده‌اند. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «إِنْ الْعِلْمِ حَیَاةِ الْقُلُوبِ مِنْ الْجَهْلِ، وَ ضِیَاءُ الْأَبْصَارُ مِنْ الظُّلْمَةِ، وَ قُوَّةَ الْأَبْدَانِ مِنْ الضَّعْف؛ [6] به راستى که دانش، مایه حیات دلها، روشن کننده دیدگان کور و نیروبخش بدنهاى ناتوان است.» پس اثر علم و اثر تجربه، منطبق بر هم هستند.
رابطه اقتصاد و تجربه
انسان از ابتدا برای رفع احتیاجات مادّی خود، ناگزیر از تلاش و زحمت‌کشیدن بوده است. خداوند متعال با توجّه به اختلاف انسان‌ها، افراد گوناگون را دارای تلاش‌های متفاوت دانسته؛ می‌فرماید: «إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى [لیل/4] سعى و تلاش شما مختلف است.» اشاره به این‌که شما به هر حال در زندگى آرام نخواهید گرفت، و حتماً به سعى و تلاشى دست مىزنید، و نیروهاى خدادادی که سرمایههاى وجودتان است در مسیرى خرج مىشود، ببینید سعى و تلاش شما در کدام مسیر، به کدام سمت، و داراى کدام نتیجه است.[7] تلاش برای کسب قدرت مادّی، زمانی به نتیجه مطلوب خواهد انجامید که منطبق بر شناخت و دوراندیشی باشد. بسیاری از شناخت‌ها در حوزه اقتصاد، متوقّف بر تجربه است. در این مسیر، عقل آدمی حکم می‌کند، قبل از آن‌که دست به تجربه جدیدی در این حوزه بزند، با استفاده از تجارب دیگر افراد و یا تجارب موفّق دیگر کشورها و انطباق آن با شرایط خود، از تأخیر در رسیدن به نتیجه و هدر رفتن نیرو و امکانات خود جلوگیری نماید. لذا دشمنی با یک دولت، مانع از این نیست که تجربه موفّق او را با در نظر گرفتن شرایط و امکانات خودی به‌کار برده و از منافع و نتایج مثبت آن بهرمند شویم.
نتیجه این‌که؛ طبق حکم عقل و نیز تأیید آن در قرآن و روایات اهل بیت (علیهم السلام)، فراگرفتن تجارب موفّق، حتّی از دشمنان، امری لازم و ضروری است و منافاتی با دشمنی کردن با دشمنان ندارد.
پی‌نوشت
[1]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظّم رهبری.
[2]. همان.
[3]. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، متوفّی 550ق، ناشر: دفتر تبلیغات، قم، سال چاپ: 1366 ش، ص58.
[4]. منسوب به جعفر بن محمد، امام ششم (علیه السلام)؛ مصباح الشریعة، تاریخ شهادت: 148ق، ناشر: اعلمى، بیروت، سال چاپ: 1400 ق، ص13.
[5]. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، متوفّی 550ق، ناشر: دفتر تبلیغات، قم، سال چاپ: 1366 ش، ص444.
[6]. طوسى، محمد بن الحسن؛ الأمالی، متوفّی 460ق، محقق / مصحح: مؤسسة البعثة، ناشر: دار الثقافة، قم، سال چاپ: 1414 ق، ص488.
[7]. مکارم شیرازى، ناصر؛ تفسیر نمونه، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، تهران، سال چاپ: 1374، ج27، ص72.