سیره و روش اهل بیت(علیهم السلام) می تواند برای ما در برابر مشکلات یک چراغ هدایت باشد. در مساله‌ی شایعات نیز روش امیرالمومنین علی(علیه السلام) افشاگری و حسن ظن داشتن بوده است که می تواند برای ما الگوی خوبی در قبال شایعات باشد.
یکی از پایه‌های اساسی دین اسلام، قرآن و سنت است. همانطوری که خداوند در قرآن می فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ [نساء/59] ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر (اوصیای پیامبر) را!» و پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نیز دو گوهر گرانبهای قرآن و اهل بیت(علیهم اسلام) را در میان ما برای رفع مشکلات و رسیدن به راه راست قرار داده است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ ثَقَلَینِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا وَ لَنْ تَزِلُّوا، کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی [1] من در میان شما دو چیز گران بها به یادگار می گذارم. اگر به آن دو چنگ زنید، هرگز گمراه و منحرف نمی شوید: کتاب خدا و عترتم، [یعنی] دودمانم. این دو از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند.»
لذا یکی از الگوهای موثر در زندگی ما، اهل بیت عصمت و طهارت می باشند که با الگو قرار دادن آنها بتوانیم از انحراف و گمراهی رهایی یابیم.
در مساله‌ی شایعه و خبرهایی که صحت و کذب آن مشخص نیست، یکی از بهترین الگوهای عملی برای ما، نوع برخورد اهل بیت(علیهم السلام) با این نوع موضوعات است که می‌تواند برای ما در حل مشکلات راه‌گشا باشد.
در این نوشتار به چند نمونه از نوع برخورد امیرالمومنین علی(علیه السلام) با شایعات اشاره می شود.
در نهج البلاغه امیرالمومنین علی(علیه السلام) برای شایعه سازان از تعابیری مانند اقاویل و اشرار (خطبه78) نام برده و این عمل را مورد نکوهش قرار می دهند.
برخود علی(علیه السلام) با شایعات
الف: افشاگری
یکی از راه‌کارهای موثر در قبال برخورد با شایعات، برملا کردن و افشای درون مایه‌های تزویر و گمراهی درونی شایعه است. وظیفه‌ی انسان مومن این است که در برخورد با برخی اخبار و شایعات که برای او آشکار و واضح است این است که به افشاگری علیه آن بپردازد. لذا نمونه‌ی این عمل را در سیره‌ی امیرالمومنین علی(علیه اسلام) در برخورد با اشعث‌بن قیس مشاهده می کنیم.
اشعث کسی است که در مجامع روایی و تاریخی از او به کسی نام برده می شود که مشکلات درون حکومت زمان امام(علیه السلام) به این فرد بر می‌گردد.
«کُلُ فَسَادٍ کَانَ فِی خِلَافَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کُلُّ اضْطِرَابٍ حَدَثَ فَأَصْلُهُ الْأَشْعَث [2] تمام فسادها و اختلافاتی که در دوران خلافت علی (علیه السلام) به وجود آمد، ریشه آن به اشعث باز می‌گشت.»
در خطبه‌ی 19 نهج البلاغه به وضوح به شخصیت مرموز اشعث و تزویرهای او اشاره شده است.
لذا افرادی مانند اشعث، در صدد ضربه زدن به شخصیت اجتماعی و سیاسی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) بر می‌آیند. اینجا علی(علیه السلام) سستی را روا نمی‌داند و در یک افشاگری بسیار زیبا و کار آمد و دقیق پرده از چهره زشت او بر می‌دارد.
اشعث در سال 38قمری در مسجد کوفه بپا خواسته و نسبت به حضرت اشکال و شایعه‌ای را بیان می دارد، حضرت پس از اعتراض اشعث می فرماید: «مَا یدْرِیکَ مَا عَلَی مِمَّا لِی عَلَیکَ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ حَائِکٌ ابْنُ حَائِکٍ مُنَافِقٌ ابْنُ کَافِرٍ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَسَرَکَ الْکُفْرُ مَرَّةً وَ الْإِسْلَامُ أُخْرَى فَمَا فَدَاکَ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مَالُکَ وَ لَا حَسَبُکَ وَ إِنَّ امْرَأً دَلَّ عَلَى قَوْمِهِ السَّیفَ وَ سَاقَ إِلَیهِمُ الْحَتْفَ لَحَرِی أَنْ یمْقُتَهُ الْأَقْرَبُ وَ لَا یأْمَنَهُ الْأَبْعَد [3] تو را به سود و زیان من چه کسى خبر داد؟ لعنت خدا و لعنت کنندگان بر تو باد، اى‌بافنده پسر بافنده، منافق کافر زاده! به خدا سوگند یک بار در زمان کفر اسیر شدى و بار دیگر در اسلام، و در هر مرتبه نه ثروتت تو را سودى داد و نه تبارت به دادت رسید. مردى که عشیره خود را به دم شمشیر بسپارد، و مرگ را به سوى آنان آنان کشاند، حق اوست که نزدیکانش با او دشمنى ورزند، و بیگانگان از او ایمن نباشند.»
استاد حسین انصاریان در ترجمه‌ی خود ذیل همین خطبه در نهج البلاغه می فرمایند:
«مقصود امام این است که اشعث یک بار در کفر و بار دیگر در اسلام به اسارت رفت. و این که فرمود: [عشیره خود را به دم شمشیر سپرد]، منظورش برنامهاى است که اشعث در یمامه با خالد بن ولید داشته، اشعث قوم خود را فریب داد تا خالد بر آنان هجوم کرد. از آن پس قوم اشعث او را «عرف النار» نامیدند و این سخن در نزد عرب اصطلاحى است براى آدم دغلباز.» [4]
ب: حسن ظن داشتن
از جمله اموری که افراد دست به شایعه و شایعه سازی می‌زنند، تخریب و خراب کردن وجهه‌ی شخص می باشد تا از این طریق بتوانند به او ضربه زده و از او چهره‌ای منفور نزد مردم بسازنند. لذا از برخوردهای امیرالمومنین علی(علیه السلام) در برخورد با شایعه دستور به حسن ظن داشتن است، نسبت به کسی که این شایعه در مورد آن فرد بیان شده است مگر در حالتی که فرد مشهور به خطا و گناه و خصلت های بد است.
امیرالمومنین علی(علیه السلام) در این مورد می فرمایند:
«ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى یأْتِیکَ مَا یغْلِبُکَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی الْخَیرِ مَحْمِلًا [5] کار برادر دینى خود را به بهترین وجه آن مقرر دار تا آنکه دلیلى به دست تو آید که بر تو چیره شود و راه توجیه را بر تو ببندد و به هیچ سخنى که از برادرت برآید بد گمان مباش تا محمل خوبى براى آن توانى یافت.»
نتیجه:
یکی از نکات مهم با فراگیر شدن فضاهای مجازی، انتشار اخباری است که کذب یا صحت آنها مشتبه بود و مشخص نیست، لذا یکی از بهترین عملها در برخورد با این نوع خبرها، عمل کردن بر اساس روش و سیره‌ی معصومین(علیهم السلام) که الگوی عملی برای ما محسوب می شوند، است و سیره‌ی علی(علیه اسلام) در برخورد با شایعات افشاگری و حسن ظن داشتن است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت:
[1]. قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404ق، ج2، ص447.
[2]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار(ط - بیروت)، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق، ج33، ص353.
[3]. شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، هجرت، قم، چاپ اول، 1414 ق، ص61.
[4]. انصاریان، حسین، ترجمه نهج البلاغه (انصاریان)، پیام آزادى، تهران، چاپ دوم، 1386 ش، ص80.
[5]. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (ط - الإسلامیة)، 8جلد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق، ج2، ص362.