سخاوت و عدالت هر دو از فضایل انسانی و جامعه اسلامی هستند. عدالت، به عنوان آرمانی است که برای تحقّق آن باید تلاش کرد؛ امّا تا زمانی که آن تحقّق یابد، نباید از روحیه سخاوت؛ حتّی در شرایط بحران اقتصادی دست برداریم.
*با قرار گرفتن در بحران اقتصادی کنونی که به مثابه یک جنگ تمام عیار علیه انقلاب اسلامی است، لازم است بیش از پیش در مورد مفاهیم اقتصادی دینی کنکاش و مفهوم شناسی ویژه صورت گیرد. یکی از مفاهیم ارزشمند دینی که مورد تأیید فطرت انسانی و عواطف نوع دوستانه بشری است، مفهوم بخشش و جود و سخاوت است. این سؤال پیش می‌آید که آیا جود و بخشش در شرایط تنگی رزق و فشار اقتصادی، جایز است یا اینکه باید آن را فراموش کنیم؟! در این نوشتار در مورد الگوی اسلامی و تبیین مفهوم جود و بخشش و ارتباط آن با تحقّق عدالت اجتماعی، اشاراتی خواهیم داشت.
جود در جامعه ایده‌آل
یکی از سؤالاتی که پیرامون جایگاه سخاوت مطرح می‌شود، ارزش آن در مقایسه با عدالت است. لذا امام علی(علیه السلام) در مورد اینکه «عدل بهتر است یا جود؟» به ذکر دلایل برتری عدل پرداخته و می‌فرمایند: «اَلْعَدْلُ یَضَعُ اَلْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا وَ اَلْجُودُ یُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا وَ اَلْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ وَ اَلْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا؛[1] عدالت: هر چیزى را در جاى خود مىنهد، در حالى که بخشش آن را از جاى خود خارج مىسازد. عدالت تدبیر عمومى مردم است، در حالى که بخشش، گروه خاصّى را شامل است، پس عدالت شریفتر و برتر است.» در این بیان نورانی امام(علیه السلام)، دو دلیل برای برتری عدالت در مقایسه با جود، ذکر شده است؛ که لازم است بیشتر در مورد این دو دلیل کاوش کنیم.
محل سخاوت
باید توجّه داشت که خود امام علی و نیز دیگر اهل بیت(علیهم السلام) به صفت جود و بخشش مشهور بوده‌اند. از جمله آنها امام جواد(علیه السلام) است که به جهت سخاوتشان به این نام شهرت یافته‌اند. با این وجود چه رابطه‌ای بین عدالت و جود هست و چرا با وجود برتری عدالت بر سخاوت، بازهم ایشان مبادرت به بخشش می‌کردند؟ در جواب به این سؤال باید توجّه داشت سخاوت و جود اهل بیت(علیهم السلام) هیچگاه ایشان را از مسیر عدالت خارج نکرده است و باید دانست که جود و عدالت، هر دو از فضیلت‌های انسانی هستند و کسی در نیک بودن این دو، تردیدی ندارد. پس دلیل جود و بخشش معصومین(علیهم السلام) را باید در شرایط جامعه آن روز و فاصله جامعه آن زمان(و جامعه کنونی) با جامعه ایده‌آل و آرمانی اسلامی جستجو کرد؛ چنانکه جامعه ایده‌آل، اکنون نیز محقّق نشده است. چراکه اگر عدالت در جامعه‌ای نهادینه شود کسی نیاز به جود و بخشش دیگران نخواهد داشت. پس تا زمان تحقّق آن جامعه آرمانی، چاره‌ای جز تسکین درد نیازها به وسیله جود و سخاوت نخواهد بود.
عدالت، بخششی عمومی
در دلیل دوم امام علی(علیه السلام) بر برتری عدالت در مقایسه با جود و سخاوت، گستره افرادی که از آن بهره‌مند می‌شوند مورد توجّه قرار گرفته است. در این صورت می‌توان اینگونه بیان داشت که جود و بخشش، امری بسیار ارزشمند است؛ امّا برای اینکه گستره آن، همه نیازمندان را شامل شود، چاره‌ای جز روی آوردن به سوی عدالت و تحقّق عدالت اجتماعی نیست. امام صادق(علیه السلام) در این مورد می‌فرمایند: «اِنَّ النّاسَ یَستَغنونَ اِذا عُدِلَ بَینَهُم وَ تُنزِلُ السَّماءُ رِزقَها وَ تُخرِجُ الارضُ بَرَکَتَها بِاِذنِ اللّهِ تَعالى؛[2] اگر در میان مردم عدالت برقرار شود، همه بى نیاز مى شوند و به اذن خداوند متعال آسمان روزى خود را فرو مىفرستد و زمین برکت خویش را بیرون مى ریزد.» با این بیان روشن می‌شود که وظیفه جامعه اسلامی و حکومت اسلامی، حرکت به سوی فراگیرکردن عدالت اجتماعی است.
ضرورت فرهنگ سخاوت در اقتصاد مقاومتی
چنانکه گذشت؛ دین اسلام با هدف قرار دادن عدالت به معنای جامع و وسیع آن در همه جوانب، هیچگاه ضرورت جود و بخشش را نفی نمی‌کند و بهترین دلیل بر این مطلب، اقدام پیشوایان معصومی است که حتّی در سخت‌ترین شرایط اقتصادی، دست از جود و بخشش بر نمی‌داشتند. پس در شرایط سخت اقتصادی امروز نیز باید به دنبال مدیریّتی باشیم که ضمن تقویت اقتصاد اسلامی و قدم برداشتن جدّی و با تمام وجود در مسیر تحقّق عدالت اجتماعی، هیچگاه از فرهنگ‌های ارزشی همچون جود و سخاوت فاصله نگیریم؛ چراکه یکی از ابزارهای نیل به عدالت اجتماعی، همین تقویت و نهادینه ساختن فرهنگ سخاوت در تمام طبقات جامعه، به خصوص قشر مرفّه و پردرآمد است.
نتیجه اینکه؛ با وجود بحران اقتصادی فعلی، ضروری است که بر ماندگاری و تقویت هر چه بیشتر فرهنگ سخاوت در تمام جامعه، سرمایه‌گذاری لازم صورت گیرد؛ چرا که یکی از لوازم و زمینه‌های توسعه عدالت اجتماعی، استفاده از روحیه گذشت در بین آحاد جامعه است.
پی‌نوشت
[1]. شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغة( للصبحی صالح)، 406ق، قم، ناشر: هجرت، سال چاپ: 1414 ق، ص553.
[2]. کلینى، محمد بن یعقوب؛ الکافی( ط- الإسلامیة)، 329ق، محقق / مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، تهران، سال چاپ: 1407 ق، ج3، ص568.
*:نویسنده: م.رفیعی