گسل یا گسله (به انگلیسی: Fault) به شکستگی‌هایی اطلاق می‌شود که سنگ‌های دو طرف صفحهٔ شکستگی نسبت به همدیگر حرکت کرده باشند. این جابه‌جایی می‌تواند از چند میلی‌متر تا صدها متر باشد. انرژی آزادشده به هنگام حرکت سریع گسل‌های فعال، عامل وقوع اغلب زمین‌لرزه‌ها است.
گسل‌های بزرگ در پوسته زمین نتیجه حرکت برشی زمین هستند و زمین‌لرزه‌ها نیز نتیجه نیروی رهاشده در حین لغزش سریع لبه‌های یک گسل به هم است. بزرگترین نمونه‌های گسل، مرزهای میان ورقه‌های زمین‌ساختی کره زمین است. از آنجا که یک گسل معمولاً از یک شیار مستقیم و مرتب تشکیل نشده و ناحیه‌ای از تغییر شکل‌های پیچیده زمین را در بر می‌گیرد معمولاً بجای گسل از «منطقه گسلی» صحبت می‌کنند. بزرگترین گسل ایران گسل زاگرس می‌باشد
گسل‌های بزرگ در پوسته زمین نتیجه حرکت برشی زمین هستند و زمین‌لرزه‌ها نیز نتیجه نیروی رهاشده در حین لغزش سریع لبه‌های یک گسل به هم است. بزرگترین نمونه‌های گسل، مرزهای میان ورقه‌های زمین‌ساختی کره زمین است. از آنجا که یک گسل معمولاً از یک شیار مستقیم و مرتب تشکیل نشده و ناحیه‌ای از تغییر شکل‌های پیچیده زمین را در بر می‌گیرد معمولاً بجای گسل از «منطقه گسلی» صحبت می‌کنند. بزرگترین گسل ایران گسل زاگرس می‌باشد
A. گسل معکوس B. گسل عادی C. گسل امتدادلغز
نمونه‌ای از یک گسل عادی در اطراف ورزقان، ایران
طبقه‌بندی بر اساس شیب سطح گسل
در صورتی که لغزش کلی در جهت شیب گسل باشد، گسل شیب‌لغز (Dip-slip fault) نامیده می‌شوند.
در صورتی که لغزش کلی به موازات امتداد گسل باشد، گسل امتدادلغز (Strike-slip fault) نامیده می‌شوند.
در صورتی که لغزش دارای هر دو مؤلفهٔ امتدادی و شیبی باشد، گسل مورب‌لغز (Oblique-slip fault یا Diagonal-slip fault) نامیده می‌شوند.[۲]
گسل شیب‌لغز
گسل‌های شیب‌لغز هم می‌توانند «عادی» باشند و هم «معکوس». گسل‌های عادی هنگامی ایجاد می‌شوند که پوستهٔ زمین تحت کشش باشد. در گسل‌های شیب‌لغز عادی فرادیواره نسبت به فرودیواره به سمت پایین حرکت کرده‌است. وضعیت گسل‌های معکوس، خلاف گسل‌های عادی است؛ بدین معنی که فرادیواره نسبت به فرودیواره به سمت بالا حرکت می‌کند. گسل‌های معکوس هنگامی ایجاد می‌شوند که پوستهٔ زمین تحت فشار باشد. شیب گسل‌های معکوس نسبتاً زیاد و بیش از ۴۵° است.[۳]
گسل‌های رانده جابه‌جایی‌ای همانند گسل‌های معکوس دارند منتها شیب صفحهٔ گسل کمتر ار ۴۵° است.[۴]
گسل امتدادلغز
در گسل‌های امتدادلغز جابه‌جایی به موازات امتداد گسل صورت می‌گیرد.[۵] در این نوع گسل‌ها سطح گسل تقریباً عمودی است. گسل‌های امتدادلغز راست‌بر را گسل‌های راست‌لغز و گسل‌های امتدادلغز چپ‌بر را گسل‌های چپ‌لغز نیز می‌نامند.
گسل مورب‌لغز
گسلی که هم مؤلفهٔ لغزشی امتدادی داشته باشد و هم مؤلفهٔ لغزشی شیبی، گسل مورب‌لغز نام دارد.[۶] تقریباً همهٔ گسل‌ها هر دو مؤلفه را دارند، ولو کوچک. در نتیجه برای اینکه همهٔ گسل‌ها در این دسته جای نگیرند، لازم است که هر دو مؤلفهٔ گسل‌های مورب‌لغز قابل اندازه‌گیری و درخور توجه باشند.
طبقه‌بندی بر اساس شیب سطح گسل
گسل‌های پرشیب (High
گسل چینه‌ای (Bedding Fault) (طبقه‌ای)
گسل مطابق و نامطابق
طبقه‌بندی بر اساس وضعیت گسل نسبت به طبقات اطراف
گسل امتدادلغز (Strike Slip Fault)
مانند هیمالیا
گسل مورب‌لغز (Oblique Slip Fault)
گسل طولی (Longitudinal Fault)
گسل عرضی (Transvers Fault)
گسل شیب‌لغز (Dip Slip Fault)
گسل چرخشی (Pivotal Fault) یا محوری
طبقه‌بندی گسل‌ها بر اساس طرح آن‌ها
در این روش گسل‌ها را بر مبنای وضعیت آن‌ها نسبت به یکدیگر طبقه‌بندی می‌کنند. در این تقسیم‌بندی:
گسل‌های موازی (Parallel Fault)
گسل‌های محیطی (Peripheral Fault)
گسل‌های پَرمانند (Feather Fault)
گسل‌های پوششی (En Echelon Fault) (پله‌ای)
گسل‌های شعاعی (Radial Fault)
زمین‌لرزه احتمالی تهران
این مقاله دربارهٔ سوابق و پیشگیری بحران زمین‌لرزه در تهران است. برای زمین لرزه ۲۹ آذر ۱۳۹۶، زمین‌لرزه ۱۳۹۶ تهران را ببینید.
رشد شهری در تهران بشکل کاملاً منطقی انجام نشده و حدود ۸ میلیون نفر از جمعیت تهران در ناحیه بسیار خطرناک قرار دارند. یک تحقیق زمین‌شناسی پیش‌بینی می‌کند که زلزله‌ای با بزرگی ۷ ریشتر در تهران ۶۴۰٫۰۰۰ مسکن را از مجموع ۱٬۱۰۰٬۰۰۰ مسکن ویران کرده و علاوه بر این بیش از یک میلیون و نیم از جمعیت تهران را کشته و حدود چهار میلیون و سیصد هزار نفر را زخمی کند. بگفته ریفات لطیفی، متخصص جراحی بالینی در دانشگاه آریزونا، حدود ۲۰ درصد از مرگ‌های مربوط به این زمین‌لرزه احتمالی در ۲ ساعت اول اتفاق می‌افتد که از جمله دلایل اصلی آن خفگی در اثر استنشاق گرد و غبار، فشار بر قفسه سینه، شوک افتادن قند خون یا سرمازدگی می‌باشد. بقیه ۸۰ درصد مرگ و میر در ۳ روز اول اتفاق می‌افتد و دلیل آن از دست دادن آب بدن، سرمازدگی، نشانگان له شدن، نارسایی کلیوی، عفونت زخم، یا گندخونی می‌باشد. در سال ۱۳۹۲ ٬ به نقل از مهرداد حلوایی دبیر کمیته دفع آفات شهری و صنعتی شهرداری تهران عنوان گردید که اگر زلزله ای جدی در تهران به وقوع بپیوندد٬ موش ها در زیر زمین٬ زیرآور ماندگان را تارسیدن نیروهای امدادی می خورند؛هرچند این ادعا بعد از آن توسط دکتر اسماعیل کهرم استاد دانشگاه و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست رد شد.
گسل‌های تهران شامل گسل مُشا - فَشَم، گسل شمال تهران، گسل نیاوران، گسل تِلو پایین، گسل محمودیه، گسل شیان و کوثر، گسل شمال ری، گسل جنوب ری، گسل کهریزک، گسل گرمسار، گسل پیشوا، گسل پارچین هستند؛ البته گسل‌های فرعی زیادی در سطح شهر تهران وجود دارد مانند نارمک، شادآباد، داوودیه، عباس‌آباد، باغ فیض و… بر پایه پژوهش گروه همکاری‌های بین‌المللی ژاپن جایکا (JICA) از این بین احتمال فعال شدن سه گسل مشا، جنوب ری و شمال تهران تشخیص داده شد که فعال شدن هر کدام خسارات و شدت گوناگونی را در هر منطقه از تهران در پی خواهد داشت. که البته در ماهیت گسل ری تردید وجود دارد.
گمان‌ها از زمان وقوع زمین‌لرزه
فهرست زمین‌لرزه‌های ایران در مقیاس‌های نزدیک ۷ ریشتر در ناحیه اطراف تهران به شرح زیر است:
داده‌ها نشان می‌دهد که در منطقه تهران حدود هر ۱۵۸ سال یک لرزه اتفاق می‌افتد. آخرین زمین‌لرزه برجسته در تهران مربوط به سال ۱۸۳۰ میلادی و به بزرگی ۷٫۲ ریشتر بود.
در مورد زمین لرزه‌های تاریخی منطقه تهران، سزار سلحشور مدیر مؤسسه دیرینه شناسی فلات اعتقاد دارد که یکی از عظیم‌ترین و ویرانگرترین زمین لرزه‌های تهران در محدوده زمانی قرن هفتم و هشتم هجری قمری اتفاق افتاده‌است که علاوه بر مطالعات زلزله شناسی، مدارک و شواهد باستان‌شناسی نیز این موضوع را تأیید می‌کند.
به گفته محمودرضا دلاوری، مدیر کار گروه سیستم‌های اطلاعات مکانی پردیس فنی دانشگاه تهران: «وقوع زلزله در تهران حتمی است و طبق تحقیقات زلزله دارای یک دوره بازگشت است که طبق برآوردها هر ۱۵۰ سال یک بار یک زلزله بزرگ رخ می‌دهد و با توجه به اینکه بزرگترین زلزله در تهران در ۱۷۰ سال گذشته رخ داده‌است باید خود را برای وقوع زلزله بزرگ در کلانشهرها آماده کنیم.» نوربخش غلامی، استاد دانشگاه تهران و زمین‌شناس، در سال ۱۳۸۹ پیش‌بینی کرده که طی چند سال آینده زلزله‌ای با مقیاس ۷ ریشتر در تهران اتفاق بیفتد که نتیجه آن فاجعه‌ای مخرب‌تر از بم خواهد بود، و بحرانی ایجاد می‌شود که شاید در هیچ جای دنیا مشابه آن اتفاق نیافتاده باشد.
از طرف دیگر محمدرضا حاتمی عضو پژوهشگاه زلزله مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران می‌گوید: «شاید دولتی بخواهد جمعیت را در سطح کشور پراکنده کند… ولی اینکه تهران زلزله‌خیز است، در آن شکی وجود ندارد. امکان وقوع زمین لرزه در تهران را هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند، کما اینکه کسی نمی‌تواند بگوید زلزله نخواهد آمد.» گفتنی است جایْنامِ بومهن، در نزدیکی پایتخت، به چم زمین‌لرزه است.
در مورد زمین لرزه‌های تاریخی منطقه تهران، سزار سلحشور مدیر مؤسسه دیرینه شناسی فلات اعتقاد دارد که یکی از عظیم‌ترین و ویرانگرترین زمین لرزه‌های تهران در محدوده زمانی قرن هفتم و هشتم هجری قمری اتفاق افتاده‌است که علاوه بر مطالعات زلزله شناسی، مدارک و شواهد باستان‌شناسی نیز این موضوع را تأیید می‌کند.
به گفته محمودرضا دلاوری، مدیر کار گروه سیستم‌های اطلاعات مکانی پردیس فنی دانشگاه تهران: «وقوع زلزله در تهران حتمی است و طبق تحقیقات زلزله دارای یک دوره بازگشت است که طبق برآوردها هر ۱۵۰ سال یک بار یک زلزله بزرگ رخ می‌دهد و با توجه به اینکه بزرگترین زلزله در تهران در ۱۷۰ سال گذشته رخ داده‌است باید خود را برای وقوع زلزله بزرگ در کلانشهرها آماده کنیم.» نوربخش غلامی، استاد دانشگاه تهران و زمین‌شناس، در سال ۱۳۸۹ پیش‌بینی کرده که طی چند سال آینده زلزله‌ای با مقیاس ۷ ریشتر در تهران اتفاق بیفتد که نتیجه آن فاجعه‌ای مخرب‌تر از بم خواهد بود، و بحرانی ایجاد می‌شود که شاید در هیچ جای دنیا مشابه آن اتفاق نیافتاده باشد.
از طرف دیگر محمدرضا حاتمی عضو پژوهشگاه زلزله مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران می‌گوید: «شاید دولتی بخواهد جمعیت را در سطح کشور پراکنده کند… ولی اینکه تهران زلزله‌خیز است، در آن شکی وجود ندارد. امکان وقوع زمین لرزه در تهران را هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند، کما اینکه کسی نمی‌تواند بگوید زلزله نخواهد آمد.» گفتنی است جایْنامِ بومهن، در نزدیکی پایتخت، به چم زمین‌لرزه است.
منبع : ویکی پدیا