پیشرفت
های علم طب طی سال های گذشته بسیار چشمگیر بوده است و به حدی رسیده‌اند که
شاید در حال حاضر بتوان تمام اعضای از دست رفته بدن را با انواع مصنوعی و
مشابهشان جایگزین کرد حتی اگر دندان شما باشد. برای آشنایی بیشتر با
ویژگی‌ها و موارد استفاده از پروتزهای دندان، صحبت‌های یکی از چهره های
مطرح در زمینه پروتزهای دندانی، آقای دکتر مسعود اجلا‌لی، خواندنی است.
●اگر موافقید از تعریف پروتزهای دندانی شروع کنیم.
هرعضو مصنوعی که جایگزین عضو طبیعی از دست رفته باشد، پروتز نامیده می‌شود و اگر این عضو از دست رفته دندان باشد، این مصنوع را پروتز دندانی می‌نامیم. پروتزهای دندانی بر اساس امکان یا عدم امکان خارج کردن از دهان به دو دسته تقسیم می‌شوند. پروتزهای دندانی متحرک پروتزهایی است که بیمار می‌تواند آن را از دهان خود خارج کرده، بشوید و تمیز کند و سر جای خود قرار دهد ولی پروتزهای دندانی ثابت فقط از سوی دندان‌پزشک در جای خود قرار داده یا خارج می‌شوند و بیمار نمی‌تواند این کار را در منزل انجام دهد.
امروزه پروتزهای متحرک یا به صورت کامل بر بافت‌های باقیمانده دهان یعنی لثه و استخوان تکیه دارند که دست دندان کامل نامیده می‌شوند یا به شکل پروتزهای قسمتی هستند که علاوه بر بافت‌های باقیمانده در دهان، از دندان‌های باقیمانده نیز تکیه‌گاه می‌گیرند. اوردنچرمتکی بر دندان‌های طبیعی دسته‌ای از پروتزهای کامل هستند که بخشی از تکیه‌گاه خود را از ریشه‌های باقیمانده در استخوان فک می‌گیرند. امروزه برخی پروتزها تکیه‌گاه خود را از ایمپلنت‌های کار گذاشته در دهان می‌گیرند که ممکن است ثابت یا متحرک باشند.
● یک دست دندان باید چه خصوصیاتی داشته باشد تا افراد به‌راحتی با آن کنار بیایند؟
▪ پروتز برخلاف تصور عمومی فقط یک مصنوع نیست. این وسایل با بافت‌های زنده مانند عضلات، اعصاب و سلول‌ها در تقابل هستند. بنابراین باید با این بافت‌ها سازگاری داشته باشند. مصنوعاتی مانند چشم مصنوعی در جایگاه خود عملکردی ندارند ولی پروتزهای دندانی علاوه بر تامین زیبایی، عملکردهای متفاوتی مانند جویدن را در دهان برعهده دارند. ولی باید توجه کرد هدف اصلی و اولیه از ساخت پروتزهای دندانی <حفظ نسوج باقیمانده دهان> است. معمولا اگر پروتز اصولی ساخته نشود، این هدف اصلی گم خواهد شد.
ممکن است این پروتز در خندیدن زیبا باشد ولی یک عامل مخرب در دهان باشد. این عامل مخرب در ماه‌ها و سال‌های اول خود را نشان نمی‌دهد. تنها سال‌ها بعد که اثر خود را گذاشت و نسوج باقیمانده در دهان را تخریب کرد، به چشم می‌آید که دیگر کار از کار گذاشته است و دیگر نمی‌توان پروتزهای معمولی برای بیمار ساخت و جراحی‌های پیچیده بر روی استخوان و بازسازی پیشرفته استخوان و نسوج نرم لازم خواهد بود.در مواردی که در سنین بالا به دلایل بیماری‌های مختلف امکان این جراحی‌ها وجود نداشته باشد، ممکن است بیمار دیگر نتواند از پروتز یا دست دندان استفاده کند.
● آقای دکتر، بهترین روش تمیز کردن دست دندان مصنوعی چیست؟
▪ بسیاری از پروتزهای دندانی از جنس آکریل هستند که این آکریل در برابر برخی مواد آسیب‌پذیر است. بهترین روش، استفاده از <تمیزکننده‌های آنزیمی> ساخت کارخانه‌ها است ولی چون بیشتر سالمندان به این مواد دسترسی ندارند، مناسب‌ترین روش استفاده از وایتکس است. وایتکس همان هیپوکلریت سدیم یا سفید کننده خانگی است با یک قاشق غذاخوری از ماده سفید کننده را درون یک لیوان حل کرده و پروتزی که مواد سازنده آن فقط از آکریل است را درون آن به مدت یک ساعت قرار دهند.
سپس آن را خارج کرده و با یک مسواک نرم و صابون آنتی‌باکتریال مایع آن را بشویند. پس از شستشو برای از بین رفتن بوی وایتکس، پروتز را درون آب به مدت ۱۵-۳۰ دقیقه قرار داده و سپس در دهانشان بگذارند. این عمل را می‌توان به صورت روزانه انجام داد. اگر توانایی دست سالمندان کاهش پیدا نکرده است، می‌توانند با استفاده از مسواک نرم و صابون مایع روزی ۲ بار دست دندان خود را شستشو داده و این شستشوی شیمیایی را به روز آخر هفته موکول کنند. از سرکه خانگی سفید نیز می‌توان استفاده کرد. یک قاشق غذاخوری سرکه خانگی سفید را درون یک لیوان آب ریخته و دست دندان را در آن قرار داد. این روش علاوه بر ضدعفونی کردن دندان مصنوعی، بدرنگی دندان‌ها را نیز کاهش خواهد داد.
● چرا باید این شستشوی هفتگی و روزانه دندان مصنوعی انجام شود؟
▪ تجمع این موجودات ریز باقیمانده مواد غذایی، موجب ایجاد بوی بدی در دست دندان مصنوعی خواهد شد. اگر این شستشوی و تمیز کردن انجام نشود، برخی خرده‌های غذایی و میکروب‌ها درون خلل و فرج میکروسکوپی آکریل نفوذ کرده و پس از یک سال یا دو سالی که کسی که هیچ‌گونه حساسیتی به آکریل نداشته است، ناگهان به دست دندان حساسیت پیدا می‌کند. این حساسیت به دلیل آکریل نیست به دلیل همان مواد نفوذ کرده درون آکریل است که موجب تورم و پرخونی لثه‌های بیماران می‌شود.
● آیا لازم است شب هنگام خواب دست دندان را از دهان بیرون آورد؟
▪ بهتر است در طول شبانه‌روز، ۸ ساعت دست دندان خارج از دهان باشد. زیرا بافت‌های تحت پوشش پروتز باید با هوای آزاد در تماس باشند. اگر پروتز از دهان خارج نشود میکروب‌های مضر بی‌هوازی در آن محل رشد پیدا کرده و باعث تخریب نسوج باقیمانده می‌شود. به علاوه لازم است لثه‌ها با مسواک نرم برای دندان‌های قبلی ماساژ داده شوند.
می‌توان این ماساژ را با یک حوله گرم و مرطوب به مدت ۳-۲ دقیقه انجام داد و بافت‌های تحت فشار را از حالت فشار خارج کرد. بهتر است که این ۸ ساعت در طول شب باشد ولی اگرافراد به دلایلی علاقه ندارند که افراد خانواده متوجه وضعیت دندانی آنها شوند می‌توانند این خارج کردن پروتز را در طول روز انجام دهند و با یک آب نمک رقیق (یک قاشق چایخوری در یک لیوان آب جوشیده ولرم) چند بار در طول روز دهانشان را بشویند.
● آقای دکتر، مدتی است که چسب‌های دندان مصنوعی در بازار وجود دارد، آیا این چسب‌ها را توصیه می‌کنید؟
▪ مدت‌ها توصیه می‌شد که از این چسب‌ها استفاده نشود. علت آن نیز این بود که به دلیل عدم رعایت اصول علمی در ساخت پروتز، پروتزی ساخته می‌شد که در دهان گیر نداشت اما ثبات لازم خود را در دهان داشت. ولی وقتی بیمار برای سخنرانی یا بهتر خوردن برخی غذاها نیاز به چسبندگی بیشتر دست دندان در دهانش دارد اشکالی ندارد که در این موارد از چسب دندان مصنوعی استفاده کند. پس برای رفع عیب نیست بلکه برای کمک کردن به ثبات و گیر پروتز است.
● بهترین نوع این چسب‌های دندان مصنوعی که در بازار وجود دارد، کدام است؟
▪ این چسب‌ها دو نوعند. یک گروه با آب معمولی شسته می‌شوند و گروه دیگر با آب معمولی شسته نشده و از روی پروتز پاک نمیشوند. انواعی که بر مبنای ترکیبات گیاهی ساخته می‌شوند مناسب‌ترند زیرا بافت‌های دهان را آزرده نکرده و مصنوعی نیستند و در ضمن از گیاهان ساخته شده و با آب معمولی شسته می‌شوند.
فقط اگر کسی برای سخنرانی یا خوردن غذا از آن استفاده می‌کند پس از اتمام کار خود پروتز را با آب و صابون معمولی بشوید تا چسب کاملا از درون پروتز پاک شود. ولی برخی چسب‌ها با آب معمولی شسته نمیشوند. اگر از این چسب‌های مصنوعی استفاده می‌کنید، میتوانید و باید حتما محلول پاک کننده این چسب را نیز تهیه کنید.
در غیر این صورت چون این چسب‌ها با آب شسته نمیشوند لایه‌لایه روی هم انباشته شده و محلی برای تجمع میکروب‌ها خواهند شد. بنابراین استفاده از چسب دندان مصنوعی اشکالی ندارد، اما به شرط استفاده در شرایط خاص و زمان محدود و فقط برای کمک به گیر پروتز نه رفع نقص و عیب آن. معمولا در دوره خودآموزی یعنی دو ماه اول دریافت پروتز برای کمک به عادت کردن به پروتز می‌توان از چسب دندان مصنوعی استفاده کرد.
● دست دندان مصنوعی را بهتر است چند سال به چند سال تعویض کرد؟
▪ تعویض پروتز کاملا به افراد وابسته است. گاهی یک فرد تا ۱۰ سال می‌تواند با یک پروتز سر کند ولی بعضی‌ها بعد ۲-۱ سال باید آن را عوض کنند. پروتز بر روی بستر استخوانی قرار دارد و این استخوان ممکن است در دهان افراد مختلف با سرعت‌های متفاوت تحلیل رود. خانم‌ها به دلیل تغییرات هورمونی این تغییرات استخوانی را بیشتر تجربه کرده و باید پروتز را زودتر عوض کنند. افراد عادی تا ۵ سال می‌توانند از یک دست دندان استفاده کنند ولی در سال اول هر ۶ ماه یک بار و در سال‌های بعدی هر سال یک بار پروتز باید بررسی شود تا اگر تطابق برقرار نباشد با دادن یک آستر در پروتز این تطابق برقرار شود و یا به کلی پروتز تعویض شود.
●اگر موافقید از تعریف پروتزهای دندانی شروع کنیم.
هرعضو مصنوعی که جایگزین عضو طبیعی از دست رفته باشد، پروتز نامیده می‌شود و اگر این عضو از دست رفته دندان باشد، این مصنوع را پروتز دندانی می‌نامیم. پروتزهای دندانی بر اساس امکان یا عدم امکان خارج کردن از دهان به دو دسته تقسیم می‌شوند. پروتزهای دندانی متحرک پروتزهایی است که بیمار می‌تواند آن را از دهان خود خارج کرده، بشوید و تمیز کند و سر جای خود قرار دهد ولی پروتزهای دندانی ثابت فقط از سوی دندان‌پزشک در جای خود قرار داده یا خارج می‌شوند و بیمار نمی‌تواند این کار را در منزل انجام دهد.
امروزه پروتزهای متحرک یا به صورت کامل بر بافت‌های باقیمانده دهان یعنی لثه و استخوان تکیه دارند که دست دندان کامل نامیده می‌شوند یا به شکل پروتزهای قسمتی هستند که علاوه بر بافت‌های باقیمانده در دهان، از دندان‌های باقیمانده نیز تکیه‌گاه می‌گیرند. اوردنچرمتکی بر دندان‌های طبیعی دسته‌ای از پروتزهای کامل هستند که بخشی از تکیه‌گاه خود را از ریشه‌های باقیمانده در استخوان فک می‌گیرند. امروزه برخی پروتزها تکیه‌گاه خود را از ایمپلنت‌های کار گذاشته در دهان می‌گیرند که ممکن است ثابت یا متحرک باشند.
● یک دست دندان باید چه خصوصیاتی داشته باشد تا افراد به‌راحتی با آن کنار بیایند؟
▪ پروتز برخلاف تصور عمومی فقط یک مصنوع نیست. این وسایل با بافت‌های زنده مانند عضلات، اعصاب و سلول‌ها در تقابل هستند. بنابراین باید با این بافت‌ها سازگاری داشته باشند. مصنوعاتی مانند چشم مصنوعی در جایگاه خود عملکردی ندارند ولی پروتزهای دندانی علاوه بر تامین زیبایی، عملکردهای متفاوتی مانند جویدن را در دهان برعهده دارند. ولی باید توجه کرد هدف اصلی و اولیه از ساخت پروتزهای دندانی <حفظ نسوج باقیمانده دهان> است. معمولا اگر پروتز اصولی ساخته نشود، این هدف اصلی گم خواهد شد.
ممکن است این پروتز در خندیدن زیبا باشد ولی یک عامل مخرب در دهان باشد. این عامل مخرب در ماه‌ها و سال‌های اول خود را نشان نمی‌دهد. تنها سال‌ها بعد که اثر خود را گذاشت و نسوج باقیمانده در دهان را تخریب کرد، به چشم می‌آید که دیگر کار از کار گذاشته است و دیگر نمی‌توان پروتزهای معمولی برای بیمار ساخت و جراحی‌های پیچیده بر روی استخوان و بازسازی پیشرفته استخوان و نسوج نرم لازم خواهد بود.در مواردی که در سنین بالا به دلایل بیماری‌های مختلف امکان این جراحی‌ها وجود نداشته باشد، ممکن است بیمار دیگر نتواند از پروتز یا دست دندان استفاده کند.
● آقای دکتر، بهترین روش تمیز کردن دست دندان مصنوعی چیست؟
▪ بسیاری از پروتزهای دندانی از جنس آکریل هستند که این آکریل در برابر برخی مواد آسیب‌پذیر است. بهترین روش، استفاده از <تمیزکننده‌های آنزیمی> ساخت کارخانه‌ها است ولی چون بیشتر سالمندان به این مواد دسترسی ندارند، مناسب‌ترین روش استفاده از وایتکس است. وایتکس همان هیپوکلریت سدیم یا سفید کننده خانگی است با یک قاشق غذاخوری از ماده سفید کننده را درون یک لیوان حل کرده و پروتزی که مواد سازنده آن فقط از آکریل است را درون آن به مدت یک ساعت قرار دهند.
سپس آن را خارج کرده و با یک مسواک نرم و صابون آنتی‌باکتریال مایع آن را بشویند. پس از شستشو برای از بین رفتن بوی وایتکس، پروتز را درون آب به مدت ۱۵-۳۰ دقیقه قرار داده و سپس در دهانشان بگذارند. این عمل را می‌توان به صورت روزانه انجام داد. اگر توانایی دست سالمندان کاهش پیدا نکرده است، می‌توانند با استفاده از مسواک نرم و صابون مایع روزی ۲ بار دست دندان خود را شستشو داده و این شستشوی شیمیایی را به روز آخر هفته موکول کنند. از سرکه خانگی سفید نیز می‌توان استفاده کرد. یک قاشق غذاخوری سرکه خانگی سفید را درون یک لیوان آب ریخته و دست دندان را در آن قرار داد. این روش علاوه بر ضدعفونی کردن دندان مصنوعی، بدرنگی دندان‌ها را نیز کاهش خواهد داد.
● چرا باید این شستشوی هفتگی و روزانه دندان مصنوعی انجام شود؟
▪ تجمع این موجودات ریز باقیمانده مواد غذایی، موجب ایجاد بوی بدی در دست دندان مصنوعی خواهد شد. اگر این شستشوی و تمیز کردن انجام نشود، برخی خرده‌های غذایی و میکروب‌ها درون خلل و فرج میکروسکوپی آکریل نفوذ کرده و پس از یک سال یا دو سالی که کسی که هیچ‌گونه حساسیتی به آکریل نداشته است، ناگهان به دست دندان حساسیت پیدا می‌کند. این حساسیت به دلیل آکریل نیست به دلیل همان مواد نفوذ کرده درون آکریل است که موجب تورم و پرخونی لثه‌های بیماران می‌شود.
● آیا لازم است شب هنگام خواب دست دندان را از دهان بیرون آورد؟
▪ بهتر است در طول شبانه‌روز، ۸ ساعت دست دندان خارج از دهان باشد. زیرا بافت‌های تحت پوشش پروتز باید با هوای آزاد در تماس باشند. اگر پروتز از دهان خارج نشود میکروب‌های مضر بی‌هوازی در آن محل رشد پیدا کرده و باعث تخریب نسوج باقیمانده می‌شود. به علاوه لازم است لثه‌ها با مسواک نرم برای دندان‌های قبلی ماساژ داده شوند.
می‌توان این ماساژ را با یک حوله گرم و مرطوب به مدت ۳-۲ دقیقه انجام داد و بافت‌های تحت فشار را از حالت فشار خارج کرد. بهتر است که این ۸ ساعت در طول شب باشد ولی اگرافراد به دلایلی علاقه ندارند که افراد خانواده متوجه وضعیت دندانی آنها شوند می‌توانند این خارج کردن پروتز را در طول روز انجام دهند و با یک آب نمک رقیق (یک قاشق چایخوری در یک لیوان آب جوشیده ولرم) چند بار در طول روز دهانشان را بشویند.
● آقای دکتر، مدتی است که چسب‌های دندان مصنوعی در بازار وجود دارد، آیا این چسب‌ها را توصیه می‌کنید؟
▪ مدت‌ها توصیه می‌شد که از این چسب‌ها استفاده نشود. علت آن نیز این بود که به دلیل عدم رعایت اصول علمی در ساخت پروتز، پروتزی ساخته می‌شد که در دهان گیر نداشت اما ثبات لازم خود را در دهان داشت. ولی وقتی بیمار برای سخنرانی یا بهتر خوردن برخی غذاها نیاز به چسبندگی بیشتر دست دندان در دهانش دارد اشکالی ندارد که در این موارد از چسب دندان مصنوعی استفاده کند. پس برای رفع عیب نیست بلکه برای کمک کردن به ثبات و گیر پروتز است.
● بهترین نوع این چسب‌های دندان مصنوعی که در بازار وجود دارد، کدام است؟
▪ این چسب‌ها دو نوعند. یک گروه با آب معمولی شسته می‌شوند و گروه دیگر با آب معمولی شسته نشده و از روی پروتز پاک نمیشوند. انواعی که بر مبنای ترکیبات گیاهی ساخته می‌شوند مناسب‌ترند زیرا بافت‌های دهان را آزرده نکرده و مصنوعی نیستند و در ضمن از گیاهان ساخته شده و با آب معمولی شسته می‌شوند.
فقط اگر کسی برای سخنرانی یا خوردن غذا از آن استفاده می‌کند پس از اتمام کار خود پروتز را با آب و صابون معمولی بشوید تا چسب کاملا از درون پروتز پاک شود. ولی برخی چسب‌ها با آب معمولی شسته نمیشوند. اگر از این چسب‌های مصنوعی استفاده می‌کنید، میتوانید و باید حتما محلول پاک کننده این چسب را نیز تهیه کنید.
در غیر این صورت چون این چسب‌ها با آب شسته نمیشوند لایه‌لایه روی هم انباشته شده و محلی برای تجمع میکروب‌ها خواهند شد. بنابراین استفاده از چسب دندان مصنوعی اشکالی ندارد، اما به شرط استفاده در شرایط خاص و زمان محدود و فقط برای کمک به گیر پروتز نه رفع نقص و عیب آن. معمولا در دوره خودآموزی یعنی دو ماه اول دریافت پروتز برای کمک به عادت کردن به پروتز می‌توان از چسب دندان مصنوعی استفاده کرد.
● دست دندان مصنوعی را بهتر است چند سال به چند سال تعویض کرد؟
▪ تعویض پروتز کاملا به افراد وابسته است. گاهی یک فرد تا ۱۰ سال می‌تواند با یک پروتز سر کند ولی بعضی‌ها بعد ۲-۱ سال باید آن را عوض کنند. پروتز بر روی بستر استخوانی قرار دارد و این استخوان ممکن است در دهان افراد مختلف با سرعت‌های متفاوت تحلیل رود. خانم‌ها به دلیل تغییرات هورمونی این تغییرات استخوانی را بیشتر تجربه کرده و باید پروتز را زودتر عوض کنند. افراد عادی تا ۵ سال می‌توانند از یک دست دندان استفاده کنند ولی در سال اول هر ۶ ماه یک بار و در سال‌های بعدی هر سال یک بار پروتز باید بررسی شود تا اگر تطابق برقرار نباشد با دادن یک آستر در پروتز این تطابق برقرار شود و یا به کلی پروتز تعویض شود.