وبگاه عالی نیوز

یکی از مسائل کلام جدید، بحث قرائت‌های مختلف از دین است و این که آیا از یک دین می توان قرائت های مختلفی استنباط کرد، این موضوع که از سوی اندیشمندان غربی و بر اساس شرایط خاص آن دوران مطرح شده بود، بعد از مدتی با آشنایی روشن فکران ما با کتب آنان، به دورن جامعه اسلامی ایران نیز کشیده شد و همان حرف ها را در مورد اسلام تکرار کردند.
موضوع قرائت های مختلف از دین، از مبنای نسبیت گرایی در معرفت شناسی سرچشمه می گیرد و در نهایت به هرج و مرج در دین خاتمه پیدا می کند. این مبنا و این نتیجه سبب شد که اندیشمندان زیادی این تفکر را مورد نقد قرار دهند و به آن اشکالات متعددی وارد کنند، با این وجود افرادی ناآگاه گمان کرده اند که سرمنشأ اختلاف فتاوای مراجع نیز برخواسته از این اندیشه است.
از این رو در این نوشتار تلاش می کنیم تفاوت این دو تفکر را مورد بررسی قرار دهیم. قبل از ورود به بحث، ابتدا توضیحی در مورد قرائت های مختلف از دین می دهیم، سپس به پاسخ شبهه می پردازیم:
نظریه قرائت های مختلف از دین، مدعی است که پیش داوری ها، انتظارات قبلی و علایق و سلایق مفسر و عالِم در فهم او تاثیرگذار است و سرمنشأ اختلاف قرائت ها نیز همین پیش داوری های ذهنی است، در نتیجه مبدأ تمام اختلاف ها از ذهنیت این دانشمندان آغاز می شود، به همین خاطر هیچ قرائت صحیح و غالبی از دین وجود ندارد، از این رو معنا ندارد که یک قرائت مورد قبول قرار گیرد و قرائت های دیگر رد شود، گر چه امکان دارد یک قرائت رواج بیشتری پیدا کند، ولی این نکته به این معنا نیست که این قرائت صحیح است. این اختلاف قرائت ها در تمام جوانب دین جریان دارد به این معنا که ما نمی توانیم مرزی مشخص کرده و بگوییم این زمینه و جنبه های دین، جزء ثابتات و مشترکات است و اختلاف بردار نیست. این مطلب سبب شده است که برخی تفاوت فتواهای مراجع تقلید را از این نوع اختلافات بدانند و گمان کنند که مراجع نیز بر اساس فهم خویش و بدون هیچ مبنایی واحدی تفسیرهای مختلف از دین ارائه می دهند.

دلایل اختلاف فتوای مراجع
آن چه به نظر می رسد، بین موضوع قرائت های مختلف از دین و فتوای مراجع، تفاوت های زیاد وجود دارد که به مهم ترین آنان اشاره می کنیم:
الف) از دیدگاه اندیشه اجتهاد، اختلاف برداشت از دین تنها در پاره ای از موارد اتفاق می افتد و ایشان به این نکته تأکید دارند که اصول ثابت فراوانی در دین وجود دارد، اصولی مانند: توحید، نبوت و معاد و حتی در اصل فروع دین نیز اختلاف وجود ندارد فروعی مانند وجوب نماز، روزه، حج و زکات و ... به همین خاطر کسانی را که در مقابل این اصول ثابت می ایستند و به مخالفت بر می خیزند  رد می کنند و این کار را «اجتهاد در مقابل نص»[1] معرفی می کنند که از دیدگاه ایشان باطل است. و این بر خلاف اندیشه قرائت های مختلف از دین است که اختلاف برداشت را در تمامی گزاره های دینی جایز می دانند.
ب) از دیدگاه مراجع معیارهای زیادی وجود دارد که می توان به وسیله آنها برداشت صحیح از دین را ارزیابی کرد و بین دیدگاه صحیح و اشتباه تفاوت قائل شد.  به همین خاطر از تعبیر «تفسیر عالمانه» در مقابل « تفسیر به رأی»[2] استفاده می کند، حال آن که بنا بر قرائت های متعدد از دین ملاک و معیاری برای سنجش دیدگاه صحیح و باطل وجود ندارد.
ج) مراجع تقلید زمانی که بر اساس معیارهای مورد قبول، فتوا می دهند، تلاش می کنند به واقعیت و برداشت صحیح از مبانی دینی دست یابند؛ گرچه خویشتن را از خطا مصون نمی دانند به همین خاطر اصطلاح«تخطئه»[3] در میان ایشان به کار می رود، و در زمان فتوا دادن تمامی متون و منابعِ استنباط  را  مورد وآکاوی قرار می دهند، تا به واقعیت برسند، ولی در اندیشه مقابل، سخن گفتن از برداشت صحیح، مضحک و بی معناست، چون تمام برداشت ها از مبانی دینی به یک اندازه از ارزش برخوردار هستند.
پس در حقیقت اختلاف فتوای مراجع تقلید ضابطه مند است و دست یافتن به آن ضابطه ها ممکن است، بر خلاف قرائت های مختلف از دین که این گونه نیست. تفاوت های متعدد دیگر نیز بین این اندیشه ها وجود دارد که جویندگان حقیقت را به منابعی که در این زمینه وجود دارد ارجاع می دهیم.[4] تفاوت اندک فتوای مراجع تقلید برخواسته از دلایل خاصی است که در جای خودش به آن پرداخته شده که طالبان حقیقت را به آن نوشتار ارجاع می دهیم.[5]

ـــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت
[1]. «نص» در اصطلاح فقهی به کلام معتبر و صریح و آشکاری گفته می‌شود که بیش از یک معنا نداشته باشد. و اگر شخصی در مقابل این سخن آشکار به مخالفت برخیز اصطلاح«اجتهاد در مقابل نص» به کار می رود.
[2].تفسیر به رأی به این معنا است که انسان آرا و نظریاتی را به عنوان پیش فرض های تردید ناپذیر مورد قبول قرار داده، سپس به متون دینی مراجعه نماید تا براساس مفهوم این منابع بر نظریات خود مهر تأیید بزند. به بیان دیگر؛ انسان قبل از مراجعه به قرآن به عنوان منبع و کلام الاهی فرضیه ها و برداشت هایی را در موضوعات مختلف تصور می کند و به نتایج مورد نظرش می رسد، آن گاه برای این که نظریات خود را مستند به قرآن و کلام وحی کند به سراغ قرآن می رود و از ظاهر آیات برای دیدگاهای خود استفاده کرده و این نظر را به وحی و قرآن نسبت می دهد، که چنین چیزی در اصطلاح «تفسیر به رأی» نامیده می شود.
[3]. تخطئه در اصطلاح ، به معنای احتمال خطای مجتهد در دست یابی به حکم واقعی عدم اصابت به حکم واقعی می‌باشد.
[4]. ر. ک . پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1391)، قم: انتشارات مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سرّه)؛ مسائل جدید کلامی و فلسفه دین، خسرو پناه، دکتر عبدالحسین؛ (1388)، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر مصطفی(صلی الله علیه و آله).
[5].رجوع کنید به «علت اختلاف فتوای مراجع چیست؟»