اتحاد جماهیر شوروی در سالهای پایانی عمر خود، علاوه بر مشکلات سیاسی و سرپیچی رهبران بسیاری از جمهوری ها از فرامین مسکو، با بحران شدید اقتصادی و کمبود مواد غذایى مواجه شد. در ماه دسامبر سال 1990میلادی، میخائیل گورباچف، آخرین رهبر شوروی برای مقابله با بحران اقتصادی و اوج گرفتن حرکتهای استقلال طلبانه در جمهوری های شوروی، کنگره نمایندگان خلق را به تشکیل یک اجلاس فوق العاده فرا خواند و اختیارات تازه ای برای جلوگیری از فروپاشی شوروی به دست آورد. گورباچف با استفاده از این اختیارات موفق شد حرکتهای استقلال طلبانه در جمهوری های شوروی را برای مدتی مهار کند. در این میان کودتایى بر ضد گورباچف شکل گرفت که علی رغم شکست کامل آن، موقعیت وی را متزلزل نمود. وی همچنین پس از استعفا از دبیر کلی حزب کمونیست شوروی و اعتراف به این مطلب که تجربه کمونیسم در شوروی با شکست روبرو شده است، کنترل اوضاع را از دست داد و تلاش او برای جلوگیری از فروپاشی کاملا اتحاد شوروی و تشکیل یک اتحاد جدید از جمهوری های مستقل به جایى نرسید. در این زمانْ سه جمهوری بزرگ روسیه، اوکراین و بلاروس در اوایل دسامبر 1991م علی رغم مخالفت گورباچف اتحاد تازه ای با عنوان سازمان کشورهای مستقل مشترک المنافع تشکیل دادند و جمهوری های دیگر نیز به این سازمان پیوستند. در اتحاد جدید، یک حکومت مرکزی که سیاستهای اقتصادی، دفاعی و روابط خارجی این مجموعه را هماهنگ سازد پیش بینی نشده بود و در نتیجه گورباچف که دیگر اختیاری در مقام ریاست جمهوری اتحاد شوروی نداشت از این مقام استعفا داد و رسماً اعلام داشت که دیگر کشوری به نام اتحاد جماهیر شوروی وجود ندارد. بدین سان، ابرقدرت شوروی که طی سالهای 1990 و 1991 م عملاً از میان رفته بود، اسماً و رسماً از میان رفت و دنیا سال 1992م را تنها با یک ابرقدرت در صحنه سیاست بین المللی آغاز کرد. ویران شدن بنای نظام اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی علل داخلی و خارجی متعددی داشت که می توان از ایدئولوژی انحرافی معتقد به دیکتاتوری پرولتاریا، تقویت بنیه نظامی به قیمت نابودی کل جامعه، بی اعتمادی مسؤولان سیستم حکومتی شوروی به مبانی ایدئولوژیکی نظام خود و نیز پیدایش و شتاب در انقلاب الکترونیکی و انفجار اطلاعات نام برد. این عقیده را نیز نباید از نظر دور داشت که حکومت شوروی نه تنها مبتنی بر کفر و انکار خالق هستی بود بلکه پایه های آن بر ظلم و ستم و سرکوبی توده ها و اقلیت ها قرار داشت. حکومتی که بزرگانی همچون حضرت امام خمینی(ره) بنیانگذار عظیم الشأن انقلاب اسلامی ایران، از چندین سال قبل، از سرنگونی کمونیسم خبر داده بودند.